Przez tysiące lat wzrost liczby ludności na Ziemi był ograniczony przez mechanizmy znane jako pułapka maltuzjańska, nazwana tak od nazwiska Thomasa Malthusa, brytyjskiego ekonomisty i demografa, który w 1798 roku przedstawił swoją teorię w Eseju o ludności. Według Malthusa populacja ludzka rośnie w postępie geometrycznym (1, 2, 4, 8…), podczas gdy zasoby żywnościowe powiększają się w postępie arytmetycznym (1, 2, 3, 4…).

Oznaczało to, że w długim okresie wzrost populacji zawsze prowadził do niedoborów żywności, co skutkowało głodem, chorobami, wojnami i innymi mechanizmami kontroli populacji.

Przez większą część historii ludzkość żyła w warunkach, które potwierdzały teorię Malthusa. Większość ludzi pracowała w rolnictwie, a plony były uzależnione od warunków pogodowych i dostępności ziemi. Gdy tylko wzrost produkcji żywności pozwalał na powiększenie populacji, kolejne pokolenia szybko wykorzystywały ten zasób, co prowadziło do jego wyczerpania i powrotu do poziomu egzystencjalnego. Plagi, epidemie, wojny oraz klęski głodu były cyklicznymi zjawiskami, które utrzymywały populację na stabilnym poziomie. Jednak w pewnym momencie ludzkość dokonała przełomu, który pozwolił na wyrwanie się z tej pułapki.

Przejście demograficzne, które miało miejsce na przestrzeni XVIII–XX wieku w różnych częściach świata, radykalnie zmieniło sposób, w jaki społeczeństwa funkcjonowały i zarządzały swoją liczebnością.

Proces ten nie był wynikiem jednej rewolucji, ale stopniowego rozwoju technologicznego, zmian kulturowych i społecznych, które wpłynęły na wskaźniki urodzeń i śmiertelności. Pierwszym kluczowym czynnikiem było przyspieszenie rozwoju technologicznego, szczególnie w rolnictwie. Rewolucja agrarna, która rozpoczęła się w XVII wieku, wprowadziła nowe techniki uprawy, takie jak płodozmian, selektywna hodowla roślin i zwierząt, stosowanie nawozów oraz systemy nawadniania. Dzięki tym zmianom wzrosła wydajność rolnictwa, co pozwoliło wyżywić większą liczbę ludzi bez natychmiastowego powrotu do poziomu egzystencjalnego. Drugim istotnym krokiem była rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii.

Mechanizacja produkcji, rozwój transportu oraz urbanizacja sprawiły, że coraz więcej ludzi przestało być zależnych od pracy na roli. Zmiany te przyczyniły się do poprawy warunków życia, zwiększenia dochodów i lepszego dostępu do żywności.

W tym samym czasie nastąpiły kluczowe zmiany w medycynie i higienie. Dzięki postępom w naukach biologicznych i medycznych znacząco spadła śmiertelność niemowląt i dzieci. Wprowadzenie szczepionek, odkrycie roli bakterii i wirusów w chorobach, poprawa jakości wody pitnej oraz rozwój kanalizacji zmniejszyły ryzyko epidemii. To spowodowało gwałtowny wzrost populacji, ponieważ mniej dzieci umierało we wczesnym dzieciństwie. Jednak wzrost populacji nie trwał w nieskończoność, ponieważ zmiany społeczne i kulturowe doprowadziły do spadku wskaźników urodzeń.

W miarę jak społeczeństwa przechodziły z gospodarki agrarnej na przemysłową i miejską, dzieci przestały być traktowane jako „kapitał ludzki” zapewniający utrzymanie rodziny. W miastach koszt wychowania dzieci wzrósł, a edukacja stała się kluczowa dla sukcesu życiowego.

Równocześnie poprawa pozycji kobiet w społeczeństwie odegrała fundamentalną rolę w kształtowaniu trendów demograficznych. Wzrost edukacji wśród kobiet, ich większy udział w rynku pracy oraz dostęp do środków antykoncepcyjnych i planowania rodziny spowodowały, że średnia liczba dzieci na kobietę zaczęła systematycznie spadać. Dzięki tym wszystkim czynnikom ludzkość dokonała transformacji demograficznej – najpierw nastąpił gwałtowny wzrost populacji wynikający ze spadku śmiertelności, a następnie spadek wskaźników urodzeń, co pozwoliło na stabilizację liczby ludności na poziomie znacznie wyższym niż przed epoką industrializacji. Współcześnie wiele krajów znajduje się w czwartej fazie przejścia demograficznego, w której liczba urodzeń jest niższa niż liczba zgonów. W Europie, Japonii i niektórych innych krajach wysoko rozwiniętych następuje spadek liczby ludności, co stawia nowe wyzwania, takie jak starzenie się populacji i niedobory siły roboczej.