W ostatnich latach naukowcy coraz mocniej podważają dawny pogląd, że ludzki mózg po osiągnięciu dorosłości przestaje się rozwijać, a liczba neuronów tylko stopniowo maleje wraz z wiekiem. Najnowsze badania dostarczają bowiem mocnych dowodów na to, że proces powstawania nowych komórek nerwowych – czyli neurogeneza – może zachodzić nawet w późnej starości. Międzynarodowy zespół neuropatologów i neurobiologów opublikował wyniki szczegółowych analiz mózgów osób w wieku od 40 do ponad 90 lat. Badacze skupili się na hipokampie – strukturze mózgu odpowiedzialnej za pamięć, orientację przestrzenną i uczenie się, a jednocześnie jednym z najważniejszych obszarów neurogenezy u ludzi. Używając najnowszych technik barwienia immunohistochemicznego i obrazowania 3D, wykryli liczne niedojrzałe neurony w hipokampach osób nawet powyżej 80. czy 90. roku życia. Kluczowe było wykluczenie choroby Alzheimera czy innego poważnego neurozwyrodnienia w badanych próbkach.

To właśnie choroby neurodegeneracyjne są głównym czynnikiem ograniczającym lub niszczącym zdolność mózgu do odnowy.

Wyniki pokazały, że proces neurogenezy nie zanika całkowicie z wiekiem – choć jego intensywność wyraźnie spada. U osób starszych tempo powstawania nowych neuronów było niższe niż u ludzi młodszych, ale wciąż wykrywalne i funkcjonalnie znaczące. Autorzy badania zwrócili też uwagę, że jakość i liczba nowych neuronów silnie zależy od stanu zdrowia ogólnego, poziomu aktywności fizycznej i intelektualnej, a także od czynników środowiskowych i stylu życia. To potwierdza wcześniejsze wnioski z badań na żywych pacjentach z wykorzystaniem neuroobrazowania.

Aktywność fizyczna, uczenie się nowych rzeczy, kontakty społeczne i ogólna kondycja metaboliczna mogą spowalniać starzenie się mózgu.

Co dziś wiemy o starzeniu się mózgu? Przez wiele dekad dominował obraz mózgu starzejącego się w sposób nieuchronnie degeneracyjny – zakładano, że neurony, które umierają, nie są zastępowane, a mózg stopniowo traci objętość i funkcje poznawcze. Rzeczywiście z wiekiem obserwujemy zanikanie objętości niektórych struktur, zmniejszenie liczby połączeń synaptycznych, wolniejszą komunikację między komórkami i spadek neuroprzekaźników. Jednak neuroplastyczność mózgu – jego zdolność do tworzenia nowych połączeń i adaptacji – nie znika całkowicie. Najważniejsze odkrycia ostatnich 20 lat pokazały, że neurogeneza zachodzi w hipokampie i – choć maleje z wiekiem – nie ustaje nawet w późnej starości; mózg może tworzyć nowe synapsy w odpowiedzi na naukę i doświadczenie przez całe życia; zdrowy tryb życia (aktywność fizyczna, dieta, unikanie stresu, aktywność społeczna) znacząco wpływa na tempo starzenia się mózgu; procesy zapalne i choroby neurodegeneracyjne są głównym wrogiem neurogenezy i plastyczności mózgu.

Nawet w wieku 80–90 lat ludzki mózg zachowuje ograniczoną, ale realną zdolność do tworzenia nowych komórek nerwowych.

To odkrycie ma znaczenie nie tylko dla nauki, ale i dla praktyki klinicznej – sugeruje, że profilaktyka, rehabilitacja i styl życia mogą realnie wpływać na utrzymanie sprawności poznawczej w późnym wieku. Coraz częściej mówi się więc o „kulturze zdrowego starzenia się mózgu”, która opiera się na utrzymaniu aktywności – zarówno ciała, jak i umysłu – przez całe życie.