W 2015 roku student jednej ze szwajcarskich uczelni został zatrzymany przez ochronę na lotnisku w Zurychu, kiedy próbował dostać się na pokład samolotu z walizką pełną pustych portfeli, sporą ilością gotówki i kilkoma kilogramami pojedynczych kluczy. Nie wiadomo, czy anegdota jest prawdziwa, ale jeśli tak, to student był członkiem zespołu badaczy, którzy przeprowadzali eksperyment nazwany 'Uczciwość obywatelska na świecie’ (’Civic honesty around the globe’). Naukowcy poszukiwali odpowiedzi na pytanie, jak często ludzie w różnych krajach zwracają znalezione na ulicy portfele oraz czy zawartość portfela wpływa na poziom ich uczciwości i poczucie obowiązku. Zespół badaczy odwiedził w tym celu 355 miast w 40 krajach i zużył 17 tys. portfeli.

W każdym z miast udający młodego europejskiego turystę członek zespołu wchodził do banków, hoteli, muzeów i innych instytucji z portfelem, który zwierał listę zakupów, pojedynczy klucz i kilka sztuk wizytówek (wydrukowanych w języku danego kraju).

Podawał portfel osobie, która znajdowała się w budynku instytucji z informacją, że znalazł go w pobliżu wejścia i prośbą, by oddać portfel właścicielowi.

Czasami, ale nie zawsze, obok wspomnianych przedmiotów w portfelu była też gotówka – równowartość około 13 albo 94 dolarów w lokalnej walucie. Ilość gotówki zależała od wartości, jaką dana kwota ma dla mieszkańców danego kraju. W Polsce gruby portfel oznaczał 175 zł.

Wbrew przypuszczeniom badaczy i logice okazało się, że im więcej było gotówki w portfelach, tym częściej wracały one do swoich właścicieli.

Zjawisko zaobserwowano w skali globalnej: najrzadziej zwracano portfele bez gotówki, najczęściej te, w których była równowartość 94 dolarów. Autorzy badania twierdzą, że burzy to pewne dogmaty klasycznych modeli ekonomicznych, z których wynika, że człowiek jest tym bardziej skłonny do podjęcia nieuczciwej decyzji, im większy jest potencjalny zysk.

Psychologiczny koszt zachowania się w sposób nieuczciwy – w tym wypadku zachowania portfela – jest tym większy, im więcej pieniędzy znajduje się w portfelu i po prostu się nie opłaca.

Krótko mówiąc, im więcej gotówki, tym bardziej akt jest postrzegany jako kradzież, a więc osoba, która zatrzyma portfel z pieniędzmi, będzie musiała zmodyfikować obraz samego siebie. – To badanie pokazało, że ludzie z zasady uważają siebie za dobrych i pragną ten wizerunek utrzymać, nawet jeśli oznacza to postępowanie wbrew odruchom – tłumaczy Nina Mazar, psycholog z Uniwersytetu w Bostonie, która zajmuje się badaniami nad uczciwością w warunkach laboratoryjnych. Wśród czterdziestu narodów biorących udział w eksperymencie, Polacy wypadli bardzo przyzwoicie.

Byliśmy w pierwszej dziesiątce “najuczciwszych” razem ze Szwajcarami, Norwegami, Holendrami, Duńczykami, Szwedami, Czechami, Nowozelandczykami, Niemcami i Francuzami.

Najsłabiej w kategorii uczciwości wypadli Chińczycy.

Na wynik eksperymentu wpływ miała również obecność klucza, ale był słabszy niż wpływ gotówki. Portfele z kluczem wracały do właściciela częściej (ilość gotówki była w tej części eksperymentu stałą). Poczucie obowiązku wobec pokrzywdzonego bez klucza, który badacze określili jako czynnik altruizmu, okazał się zdecydowanie słabszy od potrzeby zachowania dobrego obrazu własnej osoby. – Jeśli zachowanie jest zaskakujące i dziwne, trzeba być bardzo ostrożnym w wyciąganiu wniosków – ostrzega Abigail Marsh, psycholog z Uniwersytetu w Georgetown. – Wyniki tego eksperymentu potwierdzają jednak to, co już wcześniej stwierdzono: że większość ludzi zazwyczaj chce postępować właściwie.

Nie wynika to jednak z troski o innych ( a przynajmniej nie jest to główna przyczyna), ale z dbania o obraz własny jako osoby uczciwej.

Koszt psychologiczny zmiany postrzegania własnej uczciwości jest zdecydowanie większy niż krótkotrwała korzyść ze znalezienia kilkuset złotych. Ciekawe, czy takie same wyniki badacze uzyskaliby, gdyby w portfelach była kwota wielokrotnie większa?

Wyczerpujący raport z wyników i metod eksperymentu znajdziecie tutaj.

Tekst: AvdB