Wiele badań jednoznacznie pokazało, że nagradzanie daje lepsze wyniki motywacyjne i finalnie przynosi bardziej zadowalające rezultaty niż karanie. Badania dowodzą, że nagrody zwiększają motywację wewnętrzną i zaangażowanie uczniów w proces nauczania. Przykładowo, nagrody mogą promować pozytywne zachowania i zwiększać skłonność uczniów do ponownego angażowania się w zadania edukacyjne. Natomiast kary mogą prowadzić do obniżenia motywacji i negatywnych emocji, co może mieć długotrwały wpływ na stosunek ucznia do nauki. Nagrody okazują się też bardziej skuteczne w długotrwałym ukształtowaniu pożądanych zachowań i umiejętności. Karanie może skutkować tymczasową poprawą, ale często nie prowadzi do trwałej zmiany zachowania i może nawet wywołać negatywną reakcję, taką jak lęk czy agresja.

Skąd zatem biorą się opinie niektórych pedagogów i instruktorów, że najlepszym motywatorem jest zruganie ucznia lub kursanta od góry do dołu? Za tą statystycznie poprawną i tylko pozornie prawdziwą regułą kryje się zjawisko regresji do średniej.

Zjawisko to zostało po raz pierwszy zidentyfikowane i opisane przez Francisa Galtona w kontekście dziedziczenia cech fizycznych, takich jak wzrost. Jeśli rodzice o wysokim wzroście mają dzieci, ich dzieci również będą miały tendencję do bycia wysokimi, ale średni wzrost dzieci będzie bliższy średniej wzrostu populacji niż wzrostu ich rodziców. To samo dotyczy rodziców o niskim wzroście – ich dzieci prawdopodobnie będą wyższe od nich, ale nadal bliżej średniej populacji.

W przypadku prób związanych z nauczaniem najczęściej po ekstremalnie złej przychodzi lepsza. I odwrotnie.

Regresja do średniej jest często wynikiem zmienności losowej w danych. Kiedy wartości są ekstremalne z powodu losowych fluktuacji, następne pomiary prawdopodobnie będą mniej ekstremalne, co prowadzi do efektu zbliżania się do średniej. Jest to ważny aspekt w analizie danych, ponieważ pomaga zrozumieć, czy obserwowane zmiany są wynikiem rzeczywistych zmian w badanym zjawisku (np. krytyki otoczenia), czy po prostu przypadkowych wahań.

Sportowcy, którzy osiągną wyjątkowo dobre wyniki w jednym sezonie, często nie mogą utrzymać takiego samego poziomu w kolejnych sezonach, a ich wyniki zbliżają się do ich średniej kariery. Podobnie po słabym sezonie wielu sportowców wraca do formy bliższej ich średniej. W kontekście finansowym regresja do średniej może być stosowana do analizy wyników inwestycyjnych. Akcje lub fundusze, które radzą sobie wyjątkowo dobrze lub źle w krótkim okresie, często powracają do średniej stopy zwrotu.