Nowy standard myślenia o przestrzeni miejskiej w XX wieku zdefiniował modernizm. Le Corbusier szukał rozwiązania współczesnych poważnych problemów – bardzo szybkiego tempa urbanizacji, fatalnych warunków mieszkaniowych oraz miasta nieprzystosowanego do rosnącego ruchu samochodowego. Le Corbusier proponował tanie budownictwo mieszkaniowe w racjonalnie uporządkowanej przestrzeni miejskiej. Naczelną zasadą architekta było rozdzielenie różnych funkcji miasta: mieszkalnej, rekreacyjnej, przemysłowej i handlowej oraz oddzielenie ruchu pieszego i samochodowego.

Zwolennikiem miasta funkcjonalnego w duchu modernizmu Le Corbusiera był Robert Moses – amerykański urbanista, planista odpowiedzialny za przebudowę Nowego Jorku w latach 1934-68, inicjator budowy wielopasmowych dróg szybkiego ruchu, autostrad i wiaduktów kosztem publicznego transportu. Do historii przeszły jego kontrowersyjne działania – w imię postępu wysiedlał steki tysięcy ludzie, likwidował dzielnice i przebudowywał je, aby zrealizować swoje wizje. Działania Mosesa ostro krytykowała dziennikarka i aktywistka miejska Jane Jacobs. Jej książka „Śmierć i życie wielkich miast Ameryki” wydana w 1961 roku jest jedną z najważniejszych publikacji na temat urbanistyki i do dziś jest bardzo aktualna.

W przeciwieństwie do modernistów Jacobs uważała, że dzielnice powinny spełniać więcej niż jedną funkcję. Krytykowała ich fałszywy ład, standaryzację, zatracenie ludzkiej skali w projektowaniu czy brak myślenia o poczuciu wspólnoty i kontaktach międzyludzkich. Projektowane w ten sposób centra miast pustoszały po godzinach pracy. „Śródmieście jest dla ludzi” – pisała w w 1958 roku w swoim eseju opublikowanym w magazynie „Fortune”.
Sceptyczna wobec dominacji samochodu w życiu miast, Jacobs uważała, że w jednej dzielnicy powinny splatać się różne funkcje, a ulice pełne pieszych, restauracji, barów, warsztatów rzemieślniczych oraz lokalnych sklepów stanowią ważne elementy, które czynią miasta żywymi i różnorodnymi.

Oczywiście wizji projektowania oraz transformacji miast w XX i XXI wieku jest wiele, a przytaczane przykłady stanowią jedynie ułamek. Dzisiaj, w czasie, kiedy kryzys klimatyczny to fakt, pytania o rozwój architektury są bardzo aktualne. Nie ma już miejsca na przeskalowane budynki. Najwyższa pora na miasta przyjazne nie tylko mieszkańcom, ale i środowisku. Za pioniera w dziedzinie ekologicznej architektury uznaje się brytyjskiego architekta Normana Fostera. Obecnie jego biuro pracuje przy zaawansowanym technologicznie, pierwszym w pełni ekologicznym mieście na świecie – Masdar budowanym od 2006 roku w pobliżu Abu Zabi, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Nowe, samowystarczalne energetycznie i zeroemisyjne miasto ma zostać ukończone w 2030 roku. Powstaje w oparciu o badania odnawialnych źródeł energii prowadzone na Massachusetts Institute of Technology. Nawet jeśli stworzenie w pełni ekologicznego miasta pozostaje utopijną wizją, to dzisiaj architekci nie mają już wątpliwości, że myślenie projektowe powinno koncentrować się na zrównoważonej architekturze, zmniejszeniu negatywnego wpływ miast i budynków na środowisko. Taką wizję zrównoważonego budownictwa realizuje np. norweska pracownia architektoniczna Snøhetta. Zaprojektowany przez nią The Powerhouse Brattørkaia w Trondheim to pierwszy biurowiec w Norwegii, który wytwarza więcej energii niż zużywa w całym okresie eksploatacji, łącznie z budową i rozbiórką.

Photo by Ryoji Iwata/ Unsplash

Dynamiczna urbanizacja, szczególnie w krajach rozwijających się, niesie ze sobą ogromne wyzwania w wielu dziedzinach, takich jak budownictwo, edukacja, ekologia, transport czy dostęp do opieki medycznej. Miasta na rynkach wschodzących muszą poradzić sobie z ogromnym wzrostem liczby ludności oraz poprawić wydajność usług publicznych. Aby to zrobić, coraz częściej sięgają po inteligentną technologię. Na przykład Alibaba, chiński gigant technologiczny, opracował platformę City Brain, która wykorzystuje sztuczną inteligencję do zbierania takich informacji jak wideo z kamer skrzyżowań i dane GPS o lokalizacji samochodów i autobusów, które pomagają urbanistom i urzędnikom miejskim w ulepszaniu usług publicznych, m.in. zarządzaniu ruchem. City Brain sprawił, że Hangzhou – siedmiomilionowa metropolia, która zajmowała piąte miejsce wśród najbardziej zatłoczonych miast w Chinach, spadła na 57. miejsce na liście. McKinsey Global Institute przewiduje, że do 2025 roku w miastach korzystających z inteligentnych systemów czas dojazdu do pracy może się zmniejszyć średnio o 15-20 proc. Technologia wzbudza jednak obawy dotyczące prywatności, szczególnie w Chinach, gdzie poziom nadzoru nad społeczeństwem rośnie.

Wkraczamy w erę inteligentnych miast, w których technologie przechwytują niezwykłe ilości danych i wykorzystują ich ustalenia, często w czasie rzeczywistym, w celu przekształcenia gospodarki miejskiej, spójności społecznej i zarządzania miastem. Miasta coraz częściej wdrażają projekty z inteligentnymi rozwiązaniami w zakresie zarządzania odpadami, komunikacji publicznej, bezpieczeństwa obywateli, zarządzania zasobami czy efektywnego wykorzystania energii. Czwarta rewolucja przemysłowa pomogła nam przeskoczyć pewne etapy rozwoju, dzięki wykorzystaniu przystępnych cenowo rozwiązań cyfrowych.

Przed miastami stoją dzisiaj też inne wielkie wyzwania: ocieplenie klimatu i wyczerpywanie zasobów naturalnych. Szybki przyrost mieszkańców miast może oznaczać też braki w dostawach wody i energii. Dlatego tak ważne jest wdrażanie systemów odnawialnych źródeł energii.

Jeśli chodzi o skutki zmian klimatu, to jedne miasta cierpią na podnoszącą się temperaturę i powodowane tym gwałtowne fale upałów, dla innych zagrożeniem jest rosnący poziom wód mórz i oceanów, jeszcze innych będzie dotyczył przyrost migrantów klimatycznych – w 2020 roku blisko 4 mln Banglijczyków musiało opuścić swój dom ze względu na ekstremalne warunki pogodowe. Już dzisiaj miasta takie jak Mongla w Bangladeszu czy Buffalo w stanie Nowy Jork w USA opracowują nowe strategie, by przekształcić się w 'schronienia klimatyczne’ i atrakcyjne lokacje dla osób przesiedlających się z powodu zmian klimatycznych (więcej przeczytasz o nich tutaj).

Szacuje się, że do 2050 roku od około 25 mln do miliarda ludzi będzie przemieszczać się po całym świecie ze względu na ekstremalne warunki pogodowe związane ze zmianami klimatu. Ale miast dotyczą również inne problemy, takie jak wykluczenie, ubóstwo i pogłębiające się nierówności społeczne. Fale upałów uwypuklają skalę nierówności społecznych. W Stanach Zjednoczonych imigranci są 3 razy bardziej narażeni na śmierć w wyniku gorąca niż Amerykanie. W szczególnym niebezpieczeństwie znajdują się mieszkańcy slumsów i biednych dzielnic, gdzie upał jest nie do wytrzymania. Opisywaliśmy też inny problem dotyczący ubóstwa. W Pekinie, który jest miastem szczególnie drogim, w bunkrach przeciwatomowych mieszka nawet milion osób. To ludzie, których nie stać na wynajem mieszkania nad ziemią. W podziemnym schronie spędzają nieraz większość swojego życia (przeczytacie o tym tutaj).

W świecie po pandemii trzeba przemyśleć planowanie i zarządzanie miastami tak, aby zminimalizować ryzyko chorób oraz zapewnić równy dostęp do opieki zdrowotnej. Warunki sanitarne i higiena to jako kluczowe problemy, zwłaszcza w gęsto zaludnionych, rozwijających się miastach, takich jak Bombaj.

Photo by Henrique Oli on Unsplash

Architekci i urbaniści coraz więcej uwagi poświęcają zrównoważonemu budownictwu, które staje się coraz bardziej samowystarczalne. Jak już wspominaliśmy w Zjednoczonych Emiratach Arabskich trwa właśnie budowa w pełni ekologicznego, samowystarczalnego energetycznie miasta Masdar (prace budowlane mają zostać ukończone w 2030 roku). Za jego projekt odpowiada pracownia architektoniczna Normana Fostera. Miasto zasilane będzie jedynie energią odnawialną: słoneczną, wiatrową, wodną i biopaliwami. Nie będzie w nim samochodów, działać będzie system autonomicznych, bezobsługowych pojazdów. Wąskie uliczki zaprojektowane będą tak, by zapewnić mieszkańcom jak najwięcej cienia w upalnym klimacie i przeznaczone wyłącznie dla pieszych.

Ciekawy projekt zaprezentowało Google – planuje zbudować dzielnicę na obrzeżach Toronto, która będzie samoregulującym się organizmem. Za projekt odpowiedzialna jest firma Sidewalk Labs, która należy do konglomeratu Alphabet. Projektanci zamierzają stworzyć m.in. inteligentny system zarządzania wodami opadowymi, zautomatyzowany łańcuch utylizacji odpadów, a także ekologiczną sieć cieplną służącą do ogrzewania i chłodzenia. Dachy pokryją panele słoneczne. Mieszkańców otoczy wszechobecna zieleń, będą mieć również dostęp do studni geotermalnych. Prace budowlane mają zakończyć się do 2026 roku.

Rotterdam Next Level! to z kolei projekt przeznaczony dla miasta, któremu zagrażają zmiany klimatyczne i podnoszący się poziom wód. Projektanci z Blueroom i Urban Crossovers od 2017 roku pracują na koncepcją rewitalizacji portu Rijnhaven. Pływająca, dostosowująca się do zmian klimatu zabudowa powstanie z prefabrykowanych elementów i będzie neutralna pod względem emisji dwutlenku węgla. Na nowy obszar miejski będą się składać lokale gastronomiczne, pracownie, biura i domy – od pływających osiedli po apartamentowce z penthouse’ami. Pomiędzy budynkami znajdą się zielone, ogólnodostępne przestrzenie np. z pływającym parkiem i promenadą łączącą się z istniejącymi trasami spacerowymi. Celem projektu jest też zwiększenie bioróżnorodności na lądzie i wodzie oraz zbudowanie silnej, lokalnej społeczności.

Innym zaskakującym pomysłem na miasto przyszłości, który priorytetowo traktuję ochronę środowiska, jest Green Machine. Projekt autorstwa architekta Stephane’a Malkima ma być jak mobilna oaza. Platforma miałaby regenerować jałowe krajobrazy i przeciwdziałać procesowi pustynnienia. Dzięki gigantycznym gąsienicom – pierwotnie zaprojektowanym do transportu rakiet NASA – maszyna z miastem mogłaby poruszać się po piaszczystych terenach. To miasto przyszłości wykorzystywałoby energię słoneczną do przemieszczania się i zbierałoby wodę poprzez kondensację powietrza.

Wróćmy jednak do realnych koncepcji. Przed pandemią planiści mówili o miastach, w których wszystkie nasze potrzeby – pracę, zakupy, opiekę medyczną, naukę i rozrywkę – będziemy mogli zaspokajać w odległości krótkiego spaceru lub jazdy rowerem od domu. Wiele miast, w tym Melbourne czy Paryż, już zadeklarowało, że planuje poprawić jakość życia mieszkańców właśnie przez wprowadzenie tzw. miast 15-minutowych (więcej pisaliśmy o nich tutaj). Miasto 15-minutowe ma wspierać lokalność – mniejsze punkty sprzedaży detalicznej, księgarnie i sklepy spożywcze, punkty usługowe czy warsztaty produkujące lokalne wyroby. Anne Hidalgo, mer Paryża, uczyniła z niego centralny punkt swojej udanej kampanii reelekcyjnej w 2020 roku, przedstawiając cztery główne zasady 15-minutowego miasta: bliskość, różnorodność, gęstość i wszechobecność. Celem jest przede wszystkim stworzenie tego, co nazywa 'miastem bliskości’ – nie tylko między strukturami, ale i ludźmi. Podkreśla, że najbliższe otoczenie ma ogromny wpływ na nasze samopoczucie.

Zdjęcie: koncepcja 15-minutowego miasta/ Paris en Commun

Pandemia wpłynęła na wiele aspektów życia w miastach. Od tymczasowo poszerzonych chodników, zastępujących miejsca parkingowe i jezdnie ścieżkami rowerowymi czy umożliwienie restauracjom rozszerzania się na ulicę, aby goście zachowali dystans społeczny, po zakupy już nie w wielkich centrach handlowych, lecz w lokalnych sklepach, na targowiskach lub po prostu online. Mieszkańcy chcą, aby miasta stawały się bardziej przyjazne dla życia, zrównoważone i dostępne.

Wybuch pandemii przyspieszył wejście w życie trzech megatrendów – rozwoju technologii, skupieniu się na zdrowiu oraz zrównoważonego stylu życia i związanych z tym wyborów, które są bardziej przyjaznej środowisku. Duże miasta coraz wyraźniej koncentrują się na wykorzystywaniu ścieżek rowerowych i dróg wodnych do bardziej ekologicznej, inteligentniejszej oraz wydajniejszej logistyki miejskiej. Przyczyną nowych inwestycji jest też zapewnienie ludziom możliwości poruszania się po mieście bez korzystania z transportu publicznego, gdzie infekcja może się łatwiej rozprzestrzeniać, a dystans społeczny jest zbyt trudny do zachowania. Na przykład rząd Wielkiej Brytanii w 2020 roku ogłosił, że przeznaczy 2 mld funtów na inwestycje w ścieżki rowerowe, bezpieczne chodniki i szkolenia z jazdy na rowerze. Montreal zbudował 112 km bezpiecznych pasów dla pieszych i rowerzystów, a Paryż oddaje centrum miasta rowerzystom i pieszym, zamykając je przed samochodami – zakaz wjazdu samochodów do centrum ma wejść w życie do 2030 roku.

Jak zmienia się model korzystania z transportu w miastach? Urbaniści dają do zrozumienia, że już w bliskiej przyszłości centra miast będą przeznaczone głównie dla pieszych oraz rowerzystów. Samochody nie będą już podstawowym środkiem komunikacji.

W czasie pandemii wiele obaw budziły zakupy w zatłoczonych sklepach. Mimo że deweloperzy szukają nowych formatów dla galerii handlowych, dziś coraz więcej mówi się o przekierowaniu zakupów na kanały online oraz dynamicznym rozwoju e-commerce. Ale kolejny trendem może być zapowiadany powrót ulic handlowych do miast. Zakupy w małych sklepach, restauracje czy miejsca pracy w odległości spaceru to przecież wszystko, o czym pisaliśmy, przybliżając koncepcję 15-mitutowych miast. Przypominają się też postulaty Jane Jacobs o roli ulicy w mieście. Przewiduje się więc, że lokalne sklepy i handel detaliczny zaczną ewoluować oraz na nowo rozkwitać. W czasie pandemii np. projektanci pracowni projektowej Shift z Rotterdamu proponowali tworzenie podwórkowych targowisk dostępnych w odległości krótkiego spaceru, bez potrzeby korzystania z transportu publicznego.

Pandemia przyspieszyła też rozwój kolejnego trendu, który nabierał tempa – chodzi o masowe przejście na pracę zdalną, co wpłynie na przyszłość biur. Pokazała pracownikom biurowym, że istnieje alternatywa, która daje im swobodę pracy w różnych miejscach. Co prawda, jak sugeruje globalne badanie JLL dotyczące przyszłości biur, popyt na powierzchnię biurową po pandemii znacząco nie spadnie, ale na pewno zmieni się sposób wykorzystania ich przestrzeni. Większy nacisk zostanie położony na wartość ludzkiego doświadczenia. Skoro możemy pracować z dowolnego miejsca, biura muszą oferować nam coraz bardziej elastyczne rozwiązania i zapewniać nie tylko przestrzeń do pracy, ale też do nauki, rozwoju, realizacji kreatywnych projektów i wydarzeń towarzyskich – powodów, dla których ludzie chcą ze sobą współpracować. Podkreśla się, że spędzanie czasu w biurze będzie ma charakter społeczny. W końcu to także spotkanie z drugim człowiekiem, kontakt twarzą w twarz.

Tekst: AB