Do początku XX wieku w nauce, kulturze i społeczeństwach dominowała deterministyczna wizja świata – najpierw na zasadzie, że 'Bóg tak chciał’, później wspierana naukowymi fundamentami fizyki newtonowskiej, gdzie przy danych warunkach początkowych można było przewidzieć każde kolejne zdarzenie. Opracowane przez Newtona zasady dynamiki i prawo powszechnego ciążenia pozwalały naukowcom przewidywać z dużą dokładnością ruchy ciał niebieskich i obiektów na Ziemi.

Ta wizja runęła jak domek z kart wraz z kolejnymi przełomami w pracach nad mechaniką kwantową.

O najważniejszym jej eksperymencie pisaliśmy tutaj. Okazało się, że światem w mikroskali rządzi przypadek, a może chaos. Mechanika kwantowa pokazała, że na tych poziomach nie wszystkie zdarzenia są w pełni przewidywalne — zamiast tego można mówić jedynie o prawdopodobieństwie zajścia różnych zdarzeń.

Doskonałym przykładem, gdzie deterministyczne podejście zaczęło być kwestionowane okazały się badania nad zjawiskami pogodowymi. W połowie XX wieku Edward Lorenz, meteorolog i matematyk, odkrył, że małe zmiany w danych wejściowych mogą prowadzić do ogromnych różnic w wynikach, co oznacza, że długoterminowe prognozy pogody są fundamentalnie niemożliwe do przewidzenia z dużą dokładnością. Lorenz zilustrował swoje odkrycie metaforą, która stała się znana jako „efekt motyla”: teoretyczne uderzenie skrzydeł motyla w Brazylii może wywołać tornado w Teksasie.

Jego prace pokazały, że pogoda i wiele innych złożonych systemów są z natury chaotyczne, co oznacza, że ich długoterminowe zachowania są trudne do przewidzenia, nawet jeśli są deterministyczne w ścisłym sensie.

Odkrycia Lorenza wywarły znaczący wpływ nie tylko na meteorologię, ale również na całą naukę, podkreślając nielinearne i nieprzewidywalne charakterystyki wielu naturalnych systemów. Efekt motyla stał się popularnym terminem używanym do opisywania zjawisk w dziedzinach takich jak ekonomia, biologia, inżynieria i filozofia, a także w kulturze masowej, symbolizując koncept, że małe zdarzenia mogą mieć nieproporcjonalnie wielkie skutki. I tak przechodzimy w tym miejscu do filmów, które właśnie na tej niedeterministycznej wizji świata budują swoje fabuły. Zaczynamy od naszego ulubieńca.

1. Amores Perros (2000, reż. Alejandro González Iñárritu)

Ten meksykański film opowiada trzy przeplatające się historie, których punktem wspólnym jest wypadek samochodowy w Meksyku. Film bada skomplikowane losy postaci i ukazuje, jak ich życia są ze sobą powiązane przez przypadek i nieprzewidziane zdarzenia.

2. Przypadek (1981, reż. Krzysztof Kieślowski)

Polski film Kieślowskiego opowiada historię młodego mężczyzny, którego życie rozwija się na trzy różne sposoby, w zależności od tego, czy zdąży na pociąg, czy nie. Film to głębokie rozważanie na temat przypadku, przeznaczenia i różnych możliwości, które może nieść życie.

3. Magnolia (1999, reż. Paul Thomas Anderson)

Film przedstawia złożone, przeplatające się historie różnych postaci, które łączy seria zbiegów okoliczności. Fabuła ukazuje, jak przypadkowe zdarzenia mogą mieć głęboki wpływ na życie ludzi.

4. Run Lola Run („Biegnij Lola, biegnij”, 1998, reż. Tom Tykwer)

Ten niemiecki thriller opowiada o dziewczynie, która ma 20 minut, aby zdobyć dużą sumę pieniędzy i uratować swojego chłopaka. Film eksperymentuje z formą, pokazując trzy różne scenariusze, jak mogą rozwinąć się wydarzenia w zależności od drobnych zmian w zachowaniu Loli.

5. The Butterfly Effect (2004, reż. Eric Bress, J. Mackye Gruber)

Thriller science-fiction o młodym mężczyźnie, który odkrywa, że może podróżować w czasie i zmieniać przeszłość. Jego próby naprawienia życia sobie i swoim bliskim prowadzą do nieprzewidzianych i często tragicznych konsekwencji, co podkreśla temat niedeterminizmu.

6. Match Point (2005, reż. Woody Allen)

Film opowiada o młodym nauczycielu tenisa, który wchodzi w związek z kobietą z wyższych sfer, a potem z jej przyszłą bratową. Kluczowym momentem jest scena, w której przypadek decyduje o jego dalszym losie. Film bada role przypadku i ambicji w życiu człowieka.

7. Sliding Doors (1998, reż. Peter Howitt)

Film przedstawia dwa równoległe wątki życia głównej bohaterki, które rozdzielają się w momencie, gdy raz zdąży, a raz nie zdąży wsiąść do metra. Historia pokazuje, jak drobne przypadki mogą prowadzić do zupełnie różnych ścieżek życiowych.

8. Synecdoche, New York (2008, reż. Charlie Kaufman)

To metaforyczna opowieść o reżyserze teatralnym, który tworzy ogromną replikę Nowego Jorku w magazynie, próbując stworzyć autentyczną sztukę. Film bada przypadkowość i zbiegi okoliczności w kontekście życia i sztuki.

9. Coherence (2013, reż. James Ward Byrkit)

Thriller science-fiction, w którym grupa przyjaciół doświadcza dziwnych zdarzeń podczas kolacji, gdy na niebie pojawia się kometa. Film bada, jak niewielkie decyzje mogą prowadzić do dramatycznie różnych wyników w alternatywnych rzeczywistościach.